Ευρήματα τεράστιας προϊστορικής αξίας στην νήσο Λέσβο.

Ευρήματα τεράστιας αξίας στο Λισβόρι της Λέσβου

Νέα πολυάριθμα ευρήματα προστέθηκαν φέτος στον ήδη μεγάλο αριθμό των λίθινων εργαλείων, που έχουν εντοπιστεί στα Ροδαφνίδια στο Λισβόρι της Λέσβου, θέση η οποία ανήκει στην Κατώτερη Παλαιολιθική Εποχή (ξεκινά πριν από περίπου 200.000 χρόνια).

Η συστηματική ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κρήτης, που διεξάγεται τα τελευταία πέντε χρόνια υπό τη διεύθυνση της αναπληρώτριας καθηγήτριας αρχαιολογίας Νένας Γαλανίδου, βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο για φέτος, με τα νέα ευρήματα να δίνουν ακόμα περισσότερες πληροφορίες για τα προγονικά μας είδη, που ανέπτυξαν μια ιδιαίτερη σχέση με την περιοχή αυτή του Αιγαίου.

Ροδαφνίδια Λισβορίου: Η αρχαιότερη θέση στο Αιγαίο

«Τέτοια αρχαιολογική θέση δεν έχουμε πουθενά αλλού στην Ελλάδα. Έχει αποδώσει δεκάδες σπάνια μεγάλα κοπτικά εργαλεία λαξευμένα σε λίθο, τη στιγμή που 80 χρόνια παλαιολιθικών ερευνών στον ελλαδικό χώρο μας είχαν δώσει λιγότερο από μια ντουζίνα χειροπελέκεων. Το απόθεμα των εργαλείων που ανήκουν στην αχελαία τεχνολογική παράδοση έχει δεκαπλασιαστεί και περιλαμβάνει τρίεδρα, κοπείς, τεράστιους πυρήνες και ξέστρα που απαιτούσαν ιδιαίτερη μυϊκή δύναμη για την κατασκευή και χρήση τους. Το μεγάλο αυτό δείγμα αρχαιολογικών ευρημάτων μάς επιτρέπει να μελετήσουμε τις τεχνολογικές κατακτήσεις των προγονικών ειδών του ανθρώπου που έζησαν στο Αιγαίο πριν από μισό εκατομμύριο χρόνια» αναφέρει η κ. Γαλανίδου, η οποία προσθέτει:


«Η συστηματική ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κρήτης συμπληρώνει το κενό αυτό στο αφήγημα για την καταγωγή και εξέλιξη του ανθρώπου και των πρώιμων μεταναστεύσεων στη ΒΑ Μεσόγειο. Ως τώρα εξέλιπε μια πρώιμη παλαιολιθική θέση από την Ελλάδα και τη Βαλκανική Χερσόνησο με παρόμοιο αποτύπωμα. Έχει πρωταρχικό σκοπό την εκπαίδευση των φοιτητών αρχαιολογίας στην έρευνα πεδίου και ταυτοχρόνως είναι ένα διεπιστημονικό πρόγραμμα, που φέρνει κοντά επιστήμονες από διαφορετικές ειδικότητες από όλο τον κόσμο και από πολλά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα της Ελλάδας» τονίζει.

Όμως, πώς εξηγείται η παρουσία τόσων λίθινων εργαλείων στο Λισβόρι της Λέσβου; «Οι ανθρωπίδες έρχονται στην περιοχή κατ” επανάληψη και σε μεγάλο βάθος χρόνου. Αυτό συμβαίνει για διάφορους λόγους:

Μπορούν να κατασκηνώνουν στις όχθες μιας μεγάλης λίμνης (ο Κόλπος της Καλλονής στις παγετώδεις εποχές, όταν δηλαδή υποχωρούσε η στάθμη των νερών, γινόταν λίμνη), να απαγκιάσουν στους βράχους που συνδέονται με την ηφαιστειακή ιστορία του νησιού, να φτιάξουν εργαλεία, να βρουν καταφύγιο στις θερμές πηγές που υπάρχουν σε απόσταση αναπνοής και δημιουργούν ένα ιδιαίτερο και φιλικό μικροπεριβάλλον σε συνθήκες ψύχους, να κυνηγήσουν θηράματα.
 Έρχονται και ξανάρχονται στις όχθες μικρών ποταμών που εκβάλλουν στην Καλλονή. Γι” αυτό και τα κατάλοιπα που μας αφήνουν είναι πολλά» εξηγεί.

Και η χρονολόγηση των εργαλείων; «Τα τέχνεργα αυτά καθεαυτά, δεν χρονολογούνται με απόλυτες μεθόδους γιατί είναι λίθινα. Χρονολογούνται όμως οι αποθέσεις μέσα στις οποίες τα βρίσκουμε και οι μέχρι τώρα εργαστηριακές αναλύσεις δείχνουν ότι η ηλικία τους κυμαίνεται από 165.000 ως 475.000 χρόνια», σημειώνει η κ. Γαλανίδου. Αξιοσημείωτο, πάντως, είναι το γεγονός ότι οι δημιουργοί τους επανέρχονται στις θερμοπηγές του Κόλπου της Καλλονής για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια.

«Το Λισβόρι ήταν ένα σημείο αναφοράς, ένα τοπόσημο εγγεγραμμένο στους διανοητικούς χάρτες των προγονικών αυτών κοινοτήτων. Φαίνεται πως ήταν πολύ πιο ευφυείς από ότι τους φανταζόμαστε μέχρι πρότινος, με γνωσιακές ικανότητες και κοινωνικές αναζητήσεις αρκετά προχωρημένες. Σχεδιάζουν και δημιουργούν εργαλεία συμμετρικά. Στη συμμετρία των χειροπελέκεων καταγράφεται ένα τεχνολογικό άλμα στην ιστορία του πολιτισμού, μια κατάκτηση που πιθανώς συνδέεται με τη μεταξύ τους επικοινωνία. Δεν τους αρκούσε μια κοφτερή ακμή για να τεμαχίσουν τα ζώα. Ενδιαφέρονται να δημιουργήσουν έναν κώδικα επικοινωνίας στο επαναλαμβανόμενο μοτίβο του αμυγδαλόσχημου χειροπέλεκυ» τονίζει.

Και οι δημιουργοί αυτών των εργαλείων; «Από τα γνωστά είδη οι ανθρωπίδες που είναι υποψήφιοι είναι οι Ηomo erectus, Ηomo antecessor και Ηomο heidelbergensis. Τώρα αν ήταν ένα μόνο είδος οι πρώτοι κάτοικοι της Λέσβου ή και περισσότερα δεν το γνωρίζουμε. Ενδεχομένως στο τέλος της περιόδου, μετά τα 200.000 χρόνια, να είχαμε και πληθυσμούς Νεάντερνταλ, αλλά αυτό ακόμα δεν είναι σαφές. Το σημαντικό πάντως είναι ότι ο μεγάλος αριθμός των αντικειμένων που βρέθηκαν εδώ, μας επιτρέπει να τοποθετήσουμε την Ελλάδα στον χάρτη της Κατώτερης Παλαιολιθικής Αρχαιολογίας στην Ευρώπη και στην Ασία» σημειώνει.

Όσο για το μέλλον, η καθηγήτρια, πάντα σε στενή συνεργασία με τον Δήμο Λέσβου, την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου και τη Γ.Γ. Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, οραματίζεται τη δημιουργία ενός Κέντρου Έρευνας, Πληροφόρησης και Εκπαίδευσης στο παλιό ελαιοτριβείο της περιοχής. «Οραματιζόμαστε έναν κόμβο που θα χρησιμοποιεί την ψηφιακή τεχνολογία σε συνεργασία με το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (με έδρα την Κρήτη) για να μεταδώσει στο μεγάλο κοινό τη γνώση μας για το παλαιοπεριβάλλον και τον πολιτισμό της Λέσβου πριν από μισό εκατομμύριο χρόνια . Η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού στο Αιγαίο ξεκινά εδώ. Σε περιόδους που το Αιγαίο ήταν στεριά, με μικρές λίμνες ενδιάμεσα, η Ευρώπη και η Ασία ενώνονταν με χερσαίες διαδρομές» τονίζει.

Αυτή τη στιγμή, το θέμα βρίσκεται στη φάση που λύνεται το ιδιοκτησιακό με τις προσπάθειες του δήμου Λέσβου. «Μετά, σταδιακά θα προχωρήσουμε με μελέτες για να ενταχθεί σε μια χρηματοδότηση, ώστε να αρχίσει η αναστηλωτική εργασία του κτιρίου και η προετοιμασία για το περιεχόμενο, τη λειτουργία και τη βιωσιμότητά του.

Σε πείσμα των καιρών, βήμα-βήμα, οι πέντε εταίροι, το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας, ο Δήμος Λέσβου, η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου και η Γ.Γ. Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, σαν μια γροθιά, οραματιζόμαστε και εργαζόμαστε όλοι μαζί σκληρά για τη δημιουργία αυτού του Κέντρου που θα αποτελέσει ένα πόλο αειφόρου ανάπτυξης στον Κόλπο της Καλλονής» καταλήγει.

ΓENIKH ΓPAMMATEIA AIΓAIOY & NHΣIΩTIKHΣ ΠOΛITIKHΣ

N H Σ I Ω T I K E Σ T A Y T O T H T E Σ

H ΣYMBOΛH THΣ ΓENIKHΣ ΓPAMMATEIAΣ AIΓAIOY KAI NHΣIΩTIKHΣ ΠOΛITIKHΣ ΣTHN EPEYNA KAI ANAΔEIΞH

TOY ΠOΛITIΣMOY TOY APXIΠEΛAΓOYΣ -MYTIΛHNH 2013

Εικ. 1.  Ροδαφνίδια, πανοραμική άποψη του χώρου της ανασκαφής του 2012

 Αναζητώντας τους πρώτους κατοίκους του Αιγαίου: Η παλαιολιθική ανασκαφή στα Ροδαφνίδια Λισβορίου Λέσβου

Nένα Γαλανίδου

Aναπληρώτρια Kαθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης

Εικ 2 Τα Ροδαφνίδια ,

Τα Ροδαφνίδια στο Λισβόρι της Λέσβου είναι μια εκτεταμένη υπαίθρια θέση της Μέσης και της Κατώτερης Παλαιολιθικής Εποχής που ανασκάπτεται συστηματικά από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και μια διεθνή ομάδα αρχαιολόγων και γεωεπιστημόνων (εικ. 1). Η αρχαιολογική θέση είναι όμορη με τις Θερμοπηγές Λισβορίου και εκτείνεται σε χαμηλό γήλοφο, ο οποίος ορίζεται από δύο ρέματα που ενώνονται στα βορειοδυτικά του και εκβάλλουν, σε απόσταση μικρότερη του ενός χιλιομέτρου, στον κόλπο της Καλλονής. Βρίσκεται σε ένα τοπίο σμιλεμένο από την ηφαιστειακή προϊστορία του νησιού, που το προίκισε με πυρομβρίτες (εικ. 2) και απολιθωμα- τοφόρους πυριτόλιθους, οι οποίοι σχηματίστηκαν σε περιβάλλον θερμών πηγών. Το τοπωνύμιο Ροδαφνίδια παραπέμπει στις ροδοδάφνες, τις πικροδάφνες δηλαδή, που μέχρι πρόσφατα φύονταν στην περιοχή όπου σήμερα απλώνεται ένας μεγά- λος ελαιώνας κατατετμημένος σε μικρές ιδιοκτησίες.

 

Κατά την πρώτη ανασκαφική περίοδο, τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο του 2012, ανοίχτηκαν μεθοδικά δέκα ανασκαφικά σκάμματα 1 x 1 μ. σε απόσταση 20 μ. μεταξύ τους και, ενδιάμεσα, τρία μεγαλύτερα, σχήματος Γ και διαστάσεων 11 x 1 - 3 x 1 μ., 7,5 x 1 - 3 x 1 μ. και 7        x 1 - 3 x 1 μ., στο ψηλότερο σημείο του γηλόφου και κατά μήκος δύο γειτονικών αγρών σε νοητό άξονα βορρά - νότου. Οι ανασκαφές έφθασαν σε μέγιστο βάθος 2,8 μ. και αποκάλυψαν λιθοτεχνία σε ποτάμιες και λιμναίες αποθέσεις της Μέσης Πλειστόκαινης Εποχής.

Εικ 4 

Η αρχαιότερη πολιτισμική φάση της αρχαιολογικής θέσης είναι η Αχελαία και πε- ριλαμβάνει χειροπελέκεις, κοπείς και άλλα χαρακτηριστικά της εργαλεία. Οι χειροπελέκεις (εικ. 3 και 4), αμυγδαλόσχημα συμμετρικά εργαλεία με αμφιπρόσωπη επεξεργασία σε μεγάλα αποκρούσματα, τις φολίδες, ή σε ειδικά διαμορφωμένη πρώτη ύλη, είναι τα πλέον πολυάριθμα εργαλεία που βρέθηκαν στα Ροδαφνίδια. Όμοιά τους έρχονται στο φως σε θέσεις της Πρώιμης Παλαιολιθικής Εποχής στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Οι κοπείς (εικ. 5), εργαλεία σε μεγάλες φολίδες με ευθύγραμμη ή λοξότμητη κόψη, είναι τα πρώτα τέτοια ευρήματα στον ελλαδικό χώρο, τα οποία υποδηλώνουν ότι οι ανθρωπίδες τα μέλη δηλαδή του γένους Homo που προηγούνται του σύγχρονου ανθρώπου– στο βορειοανατολικό Αιγαίο μετείχαν σε μια κοινή πολιτισμική παράδοση, η οποία απλώνεται από την Ευρώπη μέχρι την Ινδία αλλά εντοπίζεται κυρίως στην Αφρική. Κρίνοντας από την παρουσία των ευρημάτων αυτών, τα Ροδαφνίδια αποτελούν θέση σημαντική για την κατανόηση των μετακινήσεων και προσαρμογών προγονικών μας ειδών στο ανατολικότερο άκρο της Ευρώπης, που είναι ταυτόχρονα και το δυτικότερο της Ασίας.
Ποιοι ήταν αυτοί οι πρώτοι κάτοικοι του Αιγαίου; Ήταν Homo erectus, ήταν Homo heidelbergensis, ήταν πρώιμοι Homo neanderthalensis ή κάποιο άλλο είδος; Ήταν ένα είδος ή περισσότερα είδη που στο πέρασμα του χρόνου το ένα διαδέχθηκε το άλλο στα Ροδαφνίδια ή για κάποιο διάστημα συνυπήρξαν μαζί; Όλα αυτά είναι ερωτήματα προς διερεύνηση. Πρέπει να σημειωθεί ωστόσο ότι και τα τρία αυτά είδη κατασκεύαζαν και χρησιμοποιούσαν εργαλεία με αμφιπρόσωπη επεξεργασία. Λιγοστές θέσεις στην ηπειρωτική Ελλάδα (κοντά στις όχθες του ποταμού Λούρου στην Ήπειρο, τη Σιάτιστα της δυτικής Μακεδονίας) και στη Λευκάδα έχουν αποδώσει παρόμοιους εργαλειακούς τύπους, πουθενά ωστόσο δεν απαντώνται σε τέτοια έκταση όπως σε αυτήν τη θέση στη Λέσβο. Τα ευρήματα της ανασκαφής συνδέουν οργανικά την πρώιμη αρχαιολογία της Ελλάδας με την παγκόσμια έρευνα για την καταγωγή και την εξέλιξη του ανθρώπου και την πορεία του από την Αφρική προς την Ευρασία και αντίστροφα κατά την Κατώτερη Παλαιολιθική, και από την Ευρώπη προς τη Συροπαλαιστίνη κατά τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή.

Εικ 5 

Έχουν ήδη ληφθεί γεωλογικά δείγματα για εργαστηριακές αναλύσεις, με αντικείμενο την απόλυτη χρονολόγηση των ανασκαμμένων στρωμάτων (π.χ. Οπτικώς Διε- γειρόμενη Φωταύγεια, Παλαιομαγνητισμός) και τη σχετική χρονολόγησή τους (π.χ. προσδιορισμός φάσεων στρωματογραφίας, αναγνώριση απολιθωμάτων μικροπανί- δας). Μέσα από μια διεπιστημονική προσέγγιση προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις αποθετικές διαδικασίες διαμόρφωσης της αρχαιολογικής θέσης αυτής καθαυτήν, φυσικές και ανθρωπογενείς, τη διασπορά των ευρημάτων στο χώρο της και το ρόλο της θέσης στο ευρύτερο δίκτυο της παλαιολιθικής κατοίκησης της Λέσβου και του ανατολικού  Αιγαίου.
Η ποσότητα και η πυκνότητα των ευρημάτων στην επιφάνεια και το υπέδαφος των Ροδαφνιδίων καταδεικνύουν ότι οι ομάδες των ανθρωπιδών που ζούσαν εκεί, επέστρεφαν συχνά και ανέπτυσσαν δραστηριότητα στους υγροτόπους που υπήρχαν στις παρυφές της λεκάνης της Καλλονής. Τι άραγε προσέλκυε τις ομάδες αυτές εκεί; Πέρα από τις λίθινες πρώτες ύλες καλής ποιότητας, τις θερμοπηγές, που λειτουργούσαν ως τοπόσημο, πρέπει να ήταν κι ένας μεγάλος όγκος γλυκού νερού που δη- μιουργούσε τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την επιβίωσή τους. Τα ερωτήματα που διερευνούμε είναι εάν, και εάν ναι, πότε, κατά την Πλειστόκαινο Εποχή η εντυπωσιακή λεκάνη του κόλπου της Καλλονής, που σήμερα έχει θαλασσινό νερό, μετατρεπόταν σε μια μεγάλη λίμνη η οποία προσέλκυε θηράματα και ανθρωπίδες. Στη Λέσβο έφταναν περπατώντας κατά μήκος γέφυρας ξηράς στο ανατολικό τμήμα του νησιού (στο στενό της Μυτιλήνης η απόσταση από την Ασία είναι σήμερα μικρότερη των 20 χλμ.) κατά τη διάρκεια των παγετωδών περιόδων, όταν το νερό των ωκεανών
«κλειδωνόταν» στους παγετώνες και η θαλάσσια στάθμη ταπεινωνόταν. Η μελέτη των βαθυμετρικών χαρτών σε αυτό το στενό και σχετικά ομαλό πέρασμα δείχνει ότι μια υποχώρηση της θαλάσσιας στάθμης κατά 50 μ. αρκούσε για να ενωθεί η Λέσβος με τη δυτική Ασία. Με αφορμή τις ανθρώπινες αποκρίσεις στις αλλαγές του τοπίου και των ακτογραμμών στο βορειοανατολικό Αιγαίο, η έρευνά μας στη Λέσβο ανοίγει ένα παράθυρο και στην πανάρχαιη ιστορία της κλιματικής αλλαγής.


Στην επιστημονική ομάδα συμμετέχουν οι εξής ειδικοί: Δρ. Γιώργος Ηλιόπουλος, λέκτορας Γεωλογίας - Στρωματογραφί- ας του Πανεπιστημιου Πατρών, Δρ. Geoffrey King, διευθυντής Γεωλογικών Ερευνών του Institut de Physique du Globe της Γαλλίας, Δρ. John McNabb, αναπληρωτής καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Southampton, Δρ. Νίκος Ζούρος, αναπληρωτής καθηγητής Γεωγραφίας του Πανεπι- στημίου Αιγαίου, Δρ. Ανδρέας Μαγκανάς και Δρ. Αθανάσιος Κατερινόπουλος, καθηγητές Γεωλογίας - Ορυκτολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Δρ. Χρόνης Τζεδάκης, καθηγητής Γεωγραφίας τού University College του Λονδίνου, Δρ. James Cole, αρχαιολόγος εντεταλμένος διδασκαλίας του Πανεπιστη- μίου της Οξφόρδης, Δρ. Κατερίνα Βασιλειάδου, επιμελήτρια Παλαιοντολογίας του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθω- μένου Δάσους Λέσβου στο Σίγρι, Δρ. Andrew Chamberlain, καθηγητής Βιολογικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου τού Manchester, Δρ. Κωνσταντίνος Αθανασάς, Εργαστήριο Αρχαιομετρίας ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος», Δρ. Mimi Hill και κ. Neil Suttie, Μονάδα Παλαιομαγνητισμού τού Πανεπιστημίου του Liverpool. Στο πλαίσιο της ανασκαφής εκπαιδεύτηκε ομάδα προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών των Πανεπιστημίων Κρήτης, York και Leuven στις αρχαιολογικές μεθόδους πεδίου.

Η έρευνα χρηματοδοτείται από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, τη Διεύθυνση Πολιτισμού της Γενικής Γραμματείας Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής και την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου. Σημαντική υπήρξε, εξάλλου, η επιστημονική και υλικοτεχνική υποστήριξη της K΄ ΕΠΚΑ, καθώς και η τεχνική συνδρομή και φιλοξενία που μας παρείχαν ο Δήμος Λέσβου και το Τοπικό Συμβούλιο Λισβορίου. Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε στους κ.κ. Δούκα Αλβανό και Θεόδωρο Χατζόγλου, που μας έδωσαν άδεια να σκάψουμε στα λιόφυτά τους