Το «παλίμψηστο» της αρχαίας Κυδωνίας

Μέσα από τις ανασκαφές στο Καστέλι Χανίων

Ένα συναρπαστικό «ταξίδι» στην ιστορία της αρχαίας Κυδωνίας (που ταυτίζεται με τη σύγχρονη πόλη των Χανίων), όπως διαγράφεται μέσα από τα εκπληκτικά ευρήματα των ανασκαφών στο Καστέλι Χανίων, «πρόσφερε» την περασμένη Παρασκευή το βράδυ από το αμφιθέατρο του Μουσείου Ακρόπολης η διευθύντρια των ερευνών, Γενική Γραμματέας του ΥΠΠΟΑ, Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη. Αφορμή στάθηκε η παρουσίαση των πεπραγμένων για το 2015 του Σουηδικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, το οποίο, μαζί με το Ινστιτούτο της Δανίας, συνεργάζεται στη συστηματική έρευνα της περιοχής.
Το «ταξίδι» είχε πολλές στάσεις. Από την πρώτη ανθρώπινη παρουσία στην κορυφή του λόφου

Καστελιού, όπως μαρτυρούν τα πολλά κυλινδρικά, λαξευμένα στον μαλακό βράχο, ορύγματα, που πιθανόν σχετίζονται με πασσαλόπηκτα κτίσματα (π.χ. καλύβες) έως την εγκαθίδρυση του πρώτου οργανωμένου μινωικού οικιστικού πυρήνα (3500-1900 π.Χ.) ο οποίος αναπτύχθηκε στο ίδιο λόφο, όχι τυχαία, καθώς η θέση δεσπόζει τόσο στο φυσικό λιμάνι όσο και στον χανιώτικο κάμπο.

Ή από την παλαιονακτορική περίοδο (περίπου 1900-1700 π.Χ.) με τα λίγα –συγκριτικά με άλλες μινωικές περιόδους– ευρήματα, που όμως «μιλούν» για μια κοινωνία σε άνθηση, έως τη νεοανακτορική περίοδο (1700-1450 π.Χ.), όταν ο χαρακτήρας των κέντρων έγινε πολύ πιο
συγκεντρωτικός και γραφειοκρατικός, όπως δείχνει και ο μεγάλος αριθμός πήλινων πινακίδων της Γραμμικής Α γραφής και σφραγισμάτων που έχει έρθει στο φως. Συγκεκριμένα, έχουν βρεθεί 101 πινακίδες, 122 δισκία και 28 πρισματικά σφραγίσματα με συλλαβογράμματα και ιδεογράμματα, γεγονός που τοποθετεί τα Χανιά στη δεύτερη θέση ανάμεσα στα μινωικά κέντρα όσον αφορά στον αριθμό των παραπάνω πινακίδων και στην πρώτη όσον αφορά στα πήλινα δισκία.

Οι περίοδοι διαδέχονταν η μία την άλλη, το ίδιο και τα ευρήματα, για τα οποία δεν θα μπορούσαν να λείπουν αναφορές σε κάποια από τα σημαντικότερα, όπως η εύρεση πινακίδων Γραμμικής Β γραφής, καθώς και του μοναδικού πήλινου σφραγίσματος («Σφράγισμα του Δεσπότη»), που βρέθηκε σε λάκκο στην πλατεία Αγίας Αικατερίνης μαζί με κεραμική που χρονολογείται στα 1450 με 1420 π.Χ. Η παράσταση που φέρει είναι μοναδική στη μινωική τέχνη: Πολυώροφο κτιριακό συγκρότημα καταλαμβάνει παραθαλάσσιο λόφο, με λιμένα με βραχώδη και απότομη ακτή (τοπίο ταυτόσημο με το λόφο του Καστελιού), ενώ κέρατα καθοσιώσεως (ιερά μινωικά σύμβολα) κοσμούν τις στέγες, στη μεσαία και υψηλότερη από τις οποίες κυριαρχεί η μορφή νέου άνδρα με δόρυ ή ράβδο στο προτεταμένο δεξί χέρι. Η δεσποτική του στάση ανάμεσα σε σύμβολα όπως τα παραπάνω τονίζει τον ιερό χαρακτήρα της σκηνής.

Το εύρημα, ωστόσο, που έχει προσελκύσει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον προέρχεται από την τελευταία ανασκαφή της οδού Κατρέ 1 και χρονολογείται περίπου στα 1280 π.Χ. Εκεί, ανάμεσα στις οικοδομικές φάσεις όλων των περιόδων, που συνθέτουν το «παλίμψηστον» της Κυδωνίας, σε τμήμα εκτεταμένης εξωτερικής αυλής ακριβώς στη νοτιοδυτική άκρη του λόφου και κάτω από λιθοσωρούς εντοπίστηκε το 2007 συγκέντρωση από διάσπαρτα σφάγια διαφόρων ζώων (νεαρών αιγάγρων, αιγοπροβάτων, βοοειδών και νεαρών χοίρων). Το σπουδαιότερο όλων, όμως, ήταν η ανεύρεση διάσπαρτων οστών μίας νέας γυναίκας πάνω στο δάπεδο της αυλής, ο τρόπος απόθεσης των οποίων ταυτίζεται με αυτόν των οστών των ζώων.

Τα σημαντικότερα ευρήματα ήρθαν στο φως στην ανασκαφή του 2012, όταν η έρευνα έφτασε στην καρδιά της απόθεσης. Εκεί, στο ανατολικό τμήμα, κάτω από τους τοποθετημένους λίθους, ανακαλύφθηκε αυτό που οι ανασκαφείς περίμεναν, χωρίς ωστόσο να πιστεύουν ότι πράγματι θα το βρουν: Το κρανίο της νεαρής κοπέλας, ανάμεσα σε κρανία ζώων, διαμελισμένο όπως όλα τα υπόλοιπα οστά, ανοιγμένο ακριβώς από τις ραφές, με ισχυρό χτύπημα στο μέτωπο και διασκορπισμένο. Τα εμφανή ίχνη ενός μεγάλου σεισμού, που κατέστρεψε και έκαψε το ανακτορικό συγκρότημα αλλά και που ταυτόχρονα διέσωσε μέχρι σήμερα τις αρχαιότητες, συνδέθηκαν με το εύρημα. Φαίνεται ότι οι τελετουργίες (που περιλάμβαναν και την ανθρωποθυσία) έγιναν σε μια προσπάθεια να εξευμενίσουν τους χθόνιους θεούς και να προλάβουν το κακό για το οποίο είχαν προμηνύματα, αλλά που τελικά δεν το απέφυγαν.

Η εκδήλωση ξεκίνησε με μια σύντομη παρουσίαση του έργου του Σουηδικού Ινστιτούτου για το 2015 από τον διευθυντή του Άρτο Πέντινεν, που μεταξύ άλλων περιλαμβάνει νέες έρευνες στην Ερμιόνη Αργολίδας και στο Μάλθη Μεσσηνίας, αλλά και παλαιότερες στη Μακρακώμη Φθιώτιδας και στην Αρχαία Καλαυρεία στον Πόρο, σε συνεργασία πάντα με τις αρμόδιες Εφορείες Αρχαιοτήτων.

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ (Ελένη Μάρκου).

www.archaiologia.gr/

Ιστορικό

Η σύγχρονη πόλη των Χανίων είναι ιδρυμένη στη θέση μίας σημαντικής αρχαίας κρητικής πόλης, της Κυδωνίας ή ku-do-ni-ja των πινακίδων της Γραμμικής Β΄ γραφής. Η παράδοση αναφέρει ότι ήταν μία από τρεις πόλεις που ίδρυσε ο βασιλιάς Μίνως στην Κρήτη (Διόδωρος V, 78.2). Όμηρος αναφέρει τους Κύδωνες μία από τις πέντε κρητικές φυλές (Οδύσσεια 3,292 και 19,176). Αλλά και ο Στράβωνας αναφέρεται στην πόλη της Κυδωνίας, την οποία θεωρεί ως την τρίτη μεγαλύτερη στην Κρήτη (10,4,7).

 Τα αρχαιολογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφές στον παραλιακό λόφο "Καστέλι" και τη γειτονική συνοικία "Σπλάντζια", στην Παλιά Πόλη Χανίων, αντιπροσωπεύουν όλες τις χρονολογικές φάσεις του μινωικού πολιτισμού, ξεκινώντας από την Πρωτομινωική Ι (περίπου 3650 - 3000 π.Χ.) και καταλήγοντας στην Υστερομινωική ΙΙΙ Γ (περίπου 1190 - 1070 π.Χ.) περίοδο.

Παραλιακός είναι ο σημαντικότερος πρωτομινωικός οικισμός που βρίσκεται μέσα στην πόλη των Χανίων, με κέντρο του το λόφο Καστέλλι. Μεγάλα σπίτια με καλοχτισμένα δωμάτια, φροντισμένα δάπεδα με κυκλικά κοιλώματα-εστίες, τοίχοι επιχρισμένοι με βαθύ κόκκινο κονίαμα, κανονικά θυρώματα και κεραμικά προϊόντα εξαιρετικής ποιότητας δείχνουν ότι πρόκειται για ένα σπουδαίο πρωτομινωικό κέντρο. Ο οικισμός αυτός είναι ο σημαντικότερος της Δυτικής Κρήτης. Η θέση του είναι ιδανική, γιατί όχι μόνο γειτονεύει με τη θάλασσα, αλλά περιβάλλεται και από τον πλούσιο χανιώτικο κάμπο, πληρώντας έτσι όλες τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη τόσο της γεωργίας όσο και της αλιείας και του θαλάσσιου εμπορίου.

Κατά την επόμενη μεσομινωική περίοδο (α΄ μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ.), ο οικισμός των Χανίων αναπτύσσεται σε δυναμικό κέντρο. Ενώ η οικονομία παραμένει γεωργική, παράλληλα αναπτύσσεται το εμπόριο και η ναυτιλία. Το χανιώτικο κεραμικό εργαστήριο παράγει προϊόντα που ακολουθούν τους ρυθμούς της κεντρικής Κρήτης (σκοτεινόν επί ανοικτού, ανοικτόν επί σκοτεινού, τραχωτό ρυθμό, καμαραϊκό ρυθμό), ενώ δεν λείπουν και οι εισαγωγές κεραμικών από την υπόλοιπη Κρήτη. Δυστυχώς, οι μεσομινωικές οικοδομικές φάσεις του οικισμού του Καστελλιού έχουν αφανιστεί από την εκτεταμένη οικοδομική δραστηριότητα στις αμέσως επόμενες περιόδους και είναι πολύ λίγα τα λείψανα που σώζονται. Κτιριακά λείψανα τόσο των πρωτομινωικών όσο και των μεσομινωικών χρόνων που έχουν εντοπιστεί σε διάφορα σημεία ίσως υποδηλώνουν μια σπονδυλωτή διάρθρωση του προϊστορικού οικισμού, ενώ κέντρο του παραμένει πάντα ο λόφος στο Παλιό Λιμάνι.

Ευρήματα από το νεκροταφείο πολεμιστών στην αρχαία Κυδωνία -1500 π.Χ. 

«Το εύρημα είναι μοναδικό στην Κρήτη και οι 60 τάφοι που έχουν ανασκαφεί αποτελούν ένα σημαντικό μνημειακό σύνολο για την ιστορία και την αρχαιολογική έρευνα του νησιού», υποστήριξε στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Εισηγήθηκε την αναγκαστική απαλλοτρίωση των δύο οικοπέδων (3.100 τ.μ.) που βρίσκονται στο κέντρο της πόλης (οδός Ηγουμένου Γαβριήλ 73-77) με σκοπό την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου και την ενοποίησή του με το γειτονικό αλσύλλιο πίσω από το δικαστικό μέγαρο.
Οι ταφές είναι πυκνές και δείχνουν πως πρόκειται για ένα από τα μεγάλα νεκροταφεία της μινωικής πόλης της αρχαίας Κυδωνίας, η οποία εκτεινόταν κυρίως στο λόφο Καστέλι πάνω από το Ενετικό Λιμάνι των σημερινών Χανίων. Εκεί, έχουν βρεθεί απομεινάρια του οικισμού με πλήθος ευρημάτων και πινακίδες της Γραμμικής Α' και Β' γραφής. Τα νεκροταφεία της αρχαίας Κυδωνίας ήταν στην περιοχή Δικαστηρίων, του στρατοπέδου Μαρκοπούλου, του Αγίου Λουκά, των Παχιανών, έξω από τα όρια της πόλης.
«Οι προϊστορικοί τάφοι φαίνεται ότι ανήκουν στους πρώτους Μυκηναίους που πήγαν στην Κρήτη. Είναι παλαιότεροι και από τους τάφους που βρήκε ο Εβανς στην Κνωσό (14ου-13ου αι. π.Χ.). Κι επειδή οι τάφοι της Κνωσού δεν είναι πια ορατοί, θα είναι οι μόνοι που θα μπορεί να δει κάποιος. Και από την πλαϊνή ανασκαφή του Νικολάου Πλάτωνα με τους 30 τάφους δεν έχει μείνει τίποτα ορατό», πρόσθεσε η αρχαιολόγος.
Οι πιο πολλοί νεκροί ήταν πολεμιστές. Εφεραν όπλα. Εχουν βρεθεί έξι ξίφη με χρυσά καρφιά, πολλά μυκηναϊκά αγγεία, αλάβαστρα, δίχτυα, αγκίστρια, εργαλεία επεξεργασίας δέρματος, που δείχνουν και διάφορα επαγγέλματα. Στον παλιότερο τάφο, τον επονομαζόμενο «Τάφο του Γενάρχη», βρέθηκε η σφραγίδα του «Δεσπότη Θηρών» (1420-1400 π.Χ.). Δεσπόζει η μορφή ενός νέου άνδρα όρθιου με την πόλη στα πόδια του, που απεικονίζεται σε παραθαλάσσιο λόφο. Η παράσταση θεωρείται μοναδική στη μινωική τέχνη.
Ολα τα ευρήματα ήρθαν στο φως πριν από 5-6 χρόνια (2004-2005). Η ανασκαφή χρηματοδοτήθηκε από τους ιδιοκτήτες των οικοπέδων οι οποίοι δεν ελπίζουν πλέον ότι θα οικοδομήσουν. Γι' αυτό ζητούσαν την αναγκαστική απαλλοτρίωσή τους. Μόνο που το τίμημα ήταν μεγάλο (2,8 εκατ. ευρώ σύμφωνα με τη ΔΟΥ της περιοχής) και ως εκ τούτου κάποια μέλη του Συμβουλίου πρότειναν να ζητηθεί και η συμβολή του δήμου για την εξαγορά του οικοπέδου ή την ανταλλαγή του με άλλη δημοτική έκταση. Ειπώθηκε επίσης να εξεταστεί η συνύπαρξη των αρχαίων με το νέο κτήριο στο πρότυπο του Μουσείου της Ακρόπολης. Η θεμελίωση, όμως, ενός πολυώροφου κτηρίου θα κατέστρεφε σε μεγάλο βαθμό τα ευρήματα κι έτσι με βαριά καρδιά, λόγω οικονομικής κρίσης, αποφάσισαν την απαλλοτρίωση των ακινήτων και την ανάδειξη των αρχαίων σε οργανωμένο και επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο. *

 Ν. ΚΟΝΤΡΑΡΟΥ-ΡΑΣΣΙΑ-www.enet.gr/

Τα περισσότερα μινωικά ευρήματα χρονολογούνται στην υστερομινωική περίοδο (β΄ μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ.). Την ακμή των χρόνων αυτών μπορεί κανείς να παρακολουθήσει στον οικισμό του Καστελλιού Χανίων, που ίσως αυτή την περίοδο έχει το χαρακτήρα ανακτορικής εγκατάστασης. Η πόλη των Χανίων παρουσιάζει οργανωμένο πολεοδομικό σχέδιο κατά τετράγωνα, με επιμελημένες κατασκευές και πλούσιες κατοικίες με "ανακτορικά" αρχιτεκτονικά στοιχεία: πολύθυρα, φωταγωγοί, ιδιαίτερα φροντισμένες προσόψεις, αποχετευτικό σύστημα. Η εγκατάσταση καταστράφηκε ξαφνικά το 1450 π.Χ. από μεγάλη πυρκαγιά, σφραγίζοντας έτσι τα πιο εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά λείψανα στο Καστέλλι.

Συνοικία Σπλάντζια Χανίων.

 Τοιχογραφημένος πεσσός.

Κατά την υστερομινωική ΙΙΙ περίοδο (1400-1100 π.Χ.) η πόλη των Χανίων παρουσίαζει εντυπωσιακή ευημερία, αν και έχει διαπιστωθεί μείωση του αριθμού των οικισμών στην περιοχή των Χανίων. Τα Χανιά εξελίσσονται σε ένα πολύ σημαντικό κέντρο με μυκηναϊκές, κυπριακές, συροφοινικικές, ιταλικές και αιγυπτιακές εισαγωγές. Η έντονη μυκηναϊκή παρουσία στην Κρήτη των χρόνων αυτών εκδηλώνεται στην αρχιτεκτονική, την κεραμική και τη μικροτεχνία. Το τοπικό κεραμικό εργαστήριο των Χανίων, γνωστό ως εργαστήριο της Κυδωνίας, αναδεικνύεται ως ένα από τα σπουδαιότερα στο νησί. Η περιοχή των Χανίων φαίνεται ότι υπήρξε το κέντρο ενός σημαντικού υπερπόντιου εμπορικού δικτύου στην Υστερομινωική ΙΙΙ περίοδο, όπως συμπεραίνεται από τη μελέτη ενός ειδικού τύπου αγγείου, του ενεπίγραφου ψευδόστομου αμφορέα, που χρησίμευε για τη μεταφορά υγρών.

Στη θέση της σύγχρονης πόλης των Χανίων ήταν ιδρυμένη και η Κυδωνία των ιστορικών χρόνων, παρόλο που τα λείψανα του ίδιου του οικισμού στο λόφο Καστέλι και στο κέντρο της σημερινής πόλης έχουν στο μεγαλύτερο μέρος τους εξαφανιστεί από την αλλεπάλληλη οικοδόμηση. Η ίδρυση της κλασικής Κυδωνίας αποδίδεται σε Σάμιους αποίκους, οι οποίοι εγκατέλειψαν το νησί τους το 524 π.Χ., όταν ο Πολυκράτης έγινε τύραννος εκεί. Μετά από πέντε χρόνια οι Σάμιοι της Κυδωνίας υποτάχθηκαν στους Αιγινήτες που έτρεξαν σε βοήθεια των ντόπιων.

Αρχαιολογικούς θησαυρούς που μαρτυρούν σημαντικές πληροφορίες για το μινωικό ανακτορικό κέντρο των Χανίων κατά την τελική ανακτορική περίοδο (14ο -13ο αι. π.Χ.), αποκάλυψαν νέες ανασκαφές στο λόφο Καστέλλι των Χανίων. Στα χρόνια αυτά οι Μυκηναίοι είχαν πλέον εγκατασταθεί στην Κρήτη και πινακίδα Γραμμικής Β΄ γραφής από το λόφο Καστέλλι αναφέρεται σε τοπικό ιερό του Δία (Δίον) με παράλληλη λατρεία και του Διονύσου.Θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι με τις πρόσφατες συστηματικές ανασκαφές αποκαλύπτεται η περιοχή της δυτικής εισόδου της ανακτορικής εγκατάστασης της Κυδωνίας, όπως αυτή ήταν διαμορφωμένη στα μυκηναϊκά χρόνια.

 Η επικράτεια της πόλης εκτεινόταν έως το ακρωτήριο Σπάθα στα δυτικά, το Μελέχα στα ανατολικά και τους πρόποδες των Λευκών Ορέων και την Απτέρα στα νότια. Το 429 π.Χ. η πόλη λεηλατήθηκε από τους γείτονες της Πολιχνίτες με τη σύμπραξη των Αθηναίων (Θουκυδίδης ΙΙ, 85).

Τμήμα πώρινης ζωφόρου κτιρίου από την πόλη των Χανίων. Τέλος 8ου-αρχές 7ου αι. π.Χ. Μουσείο Χανίων

Το 74 π.Χ. οι κάτοικοι αντιστάθηκαν με επιτυχία στην πολιορκία των Ρωμαίων υπό το Μάρκο Αντώνιο. Τελικά, η πόλη λεηλατήθηκε από τον Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο το 69 π.Χ., μετά από αντίσταση των στρατηγών Λασθένη και Πανάρη. Στη διάρκεια της Ρωμαϊκής εποχής αναπτύχθηκε σε ένα από τα σημαντικά κέντρα της Κρήτης, που άκμασε μέχρι την ύστερη αρχαιότητα.

Από το 1966 μέχρι σήμερα γίνονται σωστικές και συστηματικές ανασκαφές από την ΚΕ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Σημαντικό τμήμα της πόλης ανασκάπτεται σε συνεργασία με το Σουηδικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Μερικά από τα σημαντικότερα ευρήματα της ανασκαφής εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.-odysseus.culture.gr/

Συντάκτης

Β. Νινιού-Κινδελή, αρχαιολόγος

Α. Τσίγκου, αρχαιολόγος

ΦΩΤ: ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝΑ